Tomaat – Solanum lycopersicum – Stichting Voedseltuinen Venlo

GROENTE VAN DE MAAND AUGUSTUS – DOOR MEREL HERMANS

Deze gele bloemen horen bij de tomaat. Er gaat niets boven de heerlijke smaak van een sappige, zongerijpte, tomaat, dus probeer ze eens te kweken in eigen tuin of balkon! Vang de zaadjes op van een tomaat die je lekker vindt, spoel ze schoon, droog ze en bewaar ze luchtdicht, dan kun je ze volgend jaar zaaien.

Nomen est omen

De tomaat behoort tot de Nachtschadefamilie, werd door de Azteken al gegeten en is waarschijnlijk gedomesticeerd in Zuid-Amerika¹. Het prachtige En Tibi herbarium laat zien dat de tomaat in de 16^e eeuw Italië al had bereikt. In dit boek bevindt zich namelijk een gedroogde tomaat die net uit Amerika was meegenomen². Via deze link (Naturalis) kun je zelf struinen door de plantenexemplaren die in dit boek uit 1558 bewaard zijn gebleven. De plant draagt de Latijnse naam Solanum lycopersicum. Solanum betekent soelaas of troost³. Lycopersicum betekent letterlijk vertaald ‘wolfsperzik’. Waarschijnlijk heeft deze naam te maken met het feit dat men in de vroege Renaissance wat achterdochtig was over de tomaat, omdat de plant veel weg had van de zeer giftige nachtschade (Atropus belladonna). In een Duitse legende werd beweerd dat heksen de nachtschade gebruikten om weerwolven op te roepen⁴. Tomaten werden daarom in Europa in eerste instantie alleen voor de sier gekweekt. Ook in de 18^e eeuw stond de tomaat onder aristocraten nog bekend als de gifappel. Deze rijke mensen aten namelijk van tinnen borden met een hoog loodgehalte. Het hoge zuurgehalte van tomaten zorgde voor het vrijkomen van lood uit deze borden, leidend tot loodvergiftiging⁵. Sindsdien is er het een en ander veranderd, want inmiddels worden er over de hele wereld vele tonnen tomaten per jaar verbouwd om te consumeren. Tot de Nachtschadefamilie behoren trouwens ook de aardappel, de aubergine en de paprika. Slechts één soort behorend tot deze familie kwam van nature al in ons land voor; de bitterzoet (Solanum dulcamara), te herkennen aan de paarse bloemetjes en de kenmerkende vergroeide gele meeldraden³.

Van bloei tot bes

De bloemkroon bestaat uit diep gespleten, stervormig uitgespreide kroonbladeren met meeldraden die zijn vergroeid tot een kegelvormige omhulling van de stamper. De stempel steekt net buiten de kegel uit. De vrucht, de tomaat, is een bes en daarmee botanisch gezien dus fruit en geen groente! Tussen de zaadlijsten zit een geleiachtige substantie met de zaadjes. Het kroontje van een tomaat bestaat uit de overgebleven kelkbladeren³. Onze huidige tomaten zijn windbestuivers. Je kunt ze wel helpen met bestuiven door tegen bloeiende takken te tikken waardoor het stuifmeel vrijkomt. Er bestaan enorm veel variëteiten van de tomaat. Qua kleur kent iedereen natuurlijk de rode tomaten, maar daarnaast zijn er ook oranje, gele, groene, paarse, donkerbruine, witte en zelfs gestreepte varianten beschikbaar met mooie namen, zoals ‘coeur du boeuf’, ‘green zebra’ en ‘golden sunrise’. Ook als je weinig ruimte of tijd hebt kun je toch prima zelf tomaten kweken. Kies dan voor struiktomaten in een royale pot die je op een zonnige plek zet. Bij deze variëteiten hoef je de scheuten die zich vormen in de oksels van de plant niet te verwijderen (‘dieven’) voor een goede opbrengst en ze hebben ook geen klimhulp nodig. Ze houden, net als andere variëteiten, wel van een bodem rijk aan organisch materiaal.

Afrikaantjes uit Midden-Amerika

Tomatenplanten kunnen last krijgen van allerlei belagers. Om de planten tegen bijvoorbeeld witte vlieg te beschermen kun je afrikaantjes in de buurt laten groeien. Deze plantjes maken het stofje limoneen en daar houdt de witte vlieg niet van. Deze stof, een terpeen, zit ook in de schillen van citrusvruchten en zorgt voor de kenmerkende citrusgeur. Afrikaantjes werken ook tegen aaltjes. Tomatenplanten kunnen zichzelf ook tegen predatoren beschermen door het aanmaken van acylsuikers in kliercellen op de stengels en in de bladeren⁶.

Lycopeen, tomatine en ethyleen

Tomaten zijn rijk aan vitamine A, B9 en C, vezels, caroteen (oranje pigment) en lycopeen (rood pigment). Hoe rijper, hoe meer lycopeen er in een tomaat zit⁷. Lycopeen en caroteen zijn beiden antioxidanten en er zitten meer stoffen in de tomaat met eigenschappen die gevaarlijke zuurstofradicalen onschadelijk kunnen maken. Op die manier kunnen tomaten een bijdrage leveren aan de bescherming tegen bijvoorbeeld kanker⁸. Leden van de Nachtschadefamilie kunnen zeer giftig zijn, want vaak zitten ze vol met toxische alkaloïden. Gelukkig hebben de vruchten van goedgerijpte tomaten een laag gehalte van het glycoalkaloïde tomatine, in tegenstelling tot de stengels en bladeren⁹. En alsof dat nog niet genoeg interessante chemische stofjes zijn kunnen tomaten ook nog ethyleen uitscheiden, een gas dat rijping bevordert, ook van vruchten die zich in de buurt bevinden¹⁰.

Recept: Bruschetta

Rooster stukken ciabatta of stokbrood. Schraap een teen knoflook over het geroosterde brood en besprenkel met olijfolie. Beleg met in stukjes gesneden tomaat en breng op smaak met een beetje zout en peper.